O ojczyźnie i narodzie pisali klasycy socjologii, uznając je za ele-mentarne pojęcia socjologii, ukazujące rzeczywistość społeczną istotną z jed-nostkowego i zbiorowego punktu widzenia1. Także współcześni socjologowie prowadzą badania empiryczne, dotyczące identyfikacji narodowej, wiedzy o kulturze narodowej, stosunku do innych narodów i kultur2. W analizach i badaniach zwraca się uwagę na historyczny charakter narodów, ich powsta-wanie, rozwój, przekształcenia, a także wielość czynników konstruujących naród i więź narodową. 1 S. Ossowski, O ojczyźnie i narodzie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984; F. Znaniecki, Współczesne narody, Urbana 1952, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990; J. Chałasiński, Kultura i naród. Studia i szkice, „Książka i Wiedza”, Warszawa 1968; J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970; B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003; A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Wydaw-nictwo Naukowe PWN, Warszawa 1996. 2 M. Budyta-Budzyńska, Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010; J. Mucha, Stosunki etniczne we współczesnej myśli socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006; E. Lewandowski, Pejzaż etniczny Europy, Muza, Warszawa 2004; Jagiełło, Polacy w Uzbekistanie. Tożsamość odległej diaspory, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Łódź 2006; Polacy na obczyźnie, red. S. Kowalska, A. Kędziora, Śmiałek, Wydział Pedagogiczno-Artystyczny UAM, Poznań–Kalisz 2016; I. Machaj, Społeczno-kulturowe konteksty tożsamości miesz-kańców wschodniego i zachodniego pogranicza Europy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005; E. Nowicka, Polacy czy cudzoziemcy? Polacy za wschodnią granicą, Nomos, Kraków 2000; Nijakowski, Domeny symboliczne. Konflikty narodowe i etniczne w wymiarze symbolicznym, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006; Edukacja regionalna, red. Brzezińska, A. Hu-lewska, J. Słomska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. Część I | Granice wolności w pamięci zbiorowej 36 Naród to wielka grupa społeczna połączona wspólnotą pochodzenia, ziemi, kultury, mająca świadomość tej wspólnoty z przeszłości (historii), w związ-ku z czym żądająca własnego państwa dla ochrony swoich praw i interesów. W języku polskim dwa różne pojęcia określają związek z narodem i państwem: narodowość to przynależność do danego narodu i związana z nią identyfika-cja narodowa, natomiast obywatelstwo to przynależność do danego państwa. Obydwa funkcjonują w języku potocznym i urzędowym (np. w paszportach), precyzyjnie opisując sytuację jednostki. W języku francuskim istnieją słowa na-tionalite i citoyenite, a w angielskim – nationality i citizenship. Niemniej jednak w języku potocznym oraz prawnym używa się tam wyłącznie określenia nationa-lite, nationality dla oznaczenia obywatelstwa. Jest to związane z inną koncepcją narodu i inną polityką – tzw. Etats-Nations – państw-narodów, a nie państw narodowych, gdzie bez względu na pochodzenie jednostki (etniczne, kulturowe) istotne jest obywatelstwo, choć wskazywane terminem etymologicznie innym. W socjologii i naukach politycznych funkcjonują dwie koncepcje formowania narodów, tłumaczące też różnice w używaniu terminów odnoszących się do przynależności narodowej i obywatelstwa: kulturalistyczna, ukazująca drogę rozwoju od narodu o wspólnej kulturze do powstania państwa, oraz polityczna, uznająca powstanie państwa za początek narodu. W socjologii polskiej przeważa ta pierwsza orientacja, w socjologii zachodniej – ta druga3. Wypada podkreślić, że obydwie koncepcje są prawdziwe i opisują dwa różne procesy / etapy for-mowania się narodu, występujące w rzeczywistości. Kształtowanie się narodu polskiego przebiegało obiema drogami: najpierw od państwa do narodu w okre-sie Pierwszej Rzeczypospolitej (966–1795), a następnie od narodu do państwa w okresie zaborów (1795–1918)4. W dniu 11 listopada 2018 roku świętowaliśmy setną rocznicę odzyskania niepodległości przez państwo polskie. Naród ma trzy istotne składowe i aspekty analizy: ludnościowy, terytorialny, kulturowy. Aspekt ludnościowy to populacja związana więzią krwi istotną nie tylko dla identyfikacji narodowej, ale także przyznawania obywatelstwa; wywodząca się z prawa rzymskiego zasada ius sangui obowiązuje w legislacji wielu krajów. Więzią krwi połączone są też inne grupy społeczne: rodzina, lud, grupa et-niczna, mniejszość narodowa. Tragiczne wydarzenia historyczne stale obecne 3 A. Kłoskowska, Kultury narodowe..., op. cit. 4 B. Szacka, op. cit. 37 prof. dr hab. Anna Matuchniak-Mystkowska | Ojczyzna i naród. Elementarne pojęcia socjologii w dziejach ludzkości jak wojny i związane z nimi rzezie i czystki etniczne una-oczniają znaczenie elementu ludnościowego. Warto przypomnieć tezę Stefana Czarnowskiego: „Społeczeństwo składa się z drobnej garstki żyjących i nie-zmiernej rzeszy umarłych. Żyją oni wkoło nas i w nas samych w postaci swoich wytworów materialnych i duchowych”5. Aspekt terytorialny to przestrzeń zajmowana przez dany naród, ziemia rodzinna, ojczyzna. Miejsce urodzenia też daje prawo do narodowości i oby-watelstwa, w legislacji rzymskiej była to zasada ius soli, respektowana nadal w ustawodawstwie międzynarodowym. Granice każdego państwa zmieniały się w toku dziejów, wojen, podbojów; a przesiedlenia i migracje przymusowe wskazują na połączenia elementów ludnościowych i przestrzennych. Aspekt kulturowy – kultura narodowa to jest syntagmatyczny układ wielu elementów, w którym są: język, religia, literatura, sztuka, historia, obyczaje… Jest czynnikiem spajającym zbiorowość, podstawą więzi narodowej. Znajomość kultury narodowej zależy przede wszystkim od wykształcenia oraz patriotyzmu. Niemniej jednak, nawet najbardziej wykształceni i patriotycznie nastawieni ludzie nie znają całej kultury narodowej. Z powodów praktycznych wyodrębnia się zatem kanon kultury narodowej, tę część uznaną za powszechnie obowią-zującą, łączącą wszystkich należących do danego Kwestie te zostaną wyeksplikowane w dalszej części wywodu. Stanisław Ossowski ujął te zagadnienia w ich wzajemnym powiązaniu, wskazując na wieloznaczność terminu ojczyzna, oznaczającego trzy różne de-sygnaty: terytorium, kraj rodzinny, naród i własne państwo, dziedzictwo po ojcach (ojcowiznę). W XIX wieku odróżniano ojczyznę ziemską (zabudowania, gospodarstwa…) i ojczyznę duchową (narodowy obyczaj, wiarę). Ojczyzna obej-muje składniki krajobrazu (Tatry, Wisłę, Morze Bałtyckie…), miasta i budowle (Warszawa, Kraków, Wawel…), dorobek kulturalny (literaturę narodową, mu-zykę, sztukę, Pana Tadeusza Mickiewicza, mazurki Chopina, obrazy Matejki…), a także postawy wobec tych obiektywnie istniejących elementów natury i kultury. Ojczyzna to nie jest pojęcie geograficzne, które można scharakteryzować bez odwoły-wania się do postaw psychicznych jakiejś zbiorowości. Obszar jakiś staje się ojczyzną 5 S. Czarnowski, Kultura, [w:] Idem, Dzieła, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1956, s. 108. 6 A. Kłoskowska, Kultury narodowe..., op. cit.; Eadem, Kultura narodowa, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Pojęcia i problemy wiedzy o kulturze, red. A. Kłoskowska, „Wiedza o Kulturze”, Wrocław 1991, s. 51–63. Część I | Granice wolności w pamięci zbiorowej 38 o tyle tylko, o ile istnieje zespół ludzki, który odnosi się doń w pewien sposób i w pewien sposób kształtuje jego obraz. (…) Ojczyzna istnieje tylko w rzeczywistości subiektywnej grup społecznych, które są wyposażone w pewne elementy kulturowe. Ojczyzna to korelat pewnych postaw psychicznych, wchodzących w skład kulturowego dziedzictwa grupy społecznej. Ojczyzna jest źródłem przeżyć emocjonalnych o najwyższym na-pięciu, przedmiotem wzruszeń zbiorowych, które łączą rzesze ludzkie w momentach uroczystych, bywa motywem działań bezinteresownych tak silnych, aby jednostkę lub gromadę pchnąć do samozagłady7. Patriotyzm jest więzią predystynowaną, hubrystyczną (z łac. hubris – duma). Stanisław Ossowski wyróżnił dwie ojczyzny i dwojaki patriotyzm: więź nawykową do ojczyzny prywatnej, małej ojczyzny, znanej jednostce z własnych doświadczeń i przeżyć oraz więź ideologiczną do wielkiej ojczyzny ideologicznej – ziemi mojego narodu. Rozróżnienie to istnieje w innych językach: w niemieckim to odpowiednio: Heimat, Vaterland, w angielskim: home filing, national filing. W języku francuskim termin patrie obejmuje obydwie konotacje. W inwokacji do Pana Tadeusza Adam Mickiewicz pisał po polsku o swojej ojczyźnie prywatnej – Litwie. Litwo ojczyzno moja ty jesteś jak zdrowie, Ile cię cenić trzeba ten tylko się dowie, kto cię stracił…. A Julian Tuwim w Kwiatach polskich – o kraju rodzinnym i ojczyźnie ideologicznej: My country is my home, Ojczyzna jest moim domem. Mnie w udziale dom polski przypadł. A inne kraje – to hotele8. Przedmiotem refleksji socjologów są sposoby rozszerzania stosunku osobistego względem wielkiej ojczyzny, znanej nam z własnego doświadczenia tylko frag-mentarycznie. Stanisław Ossowski wymienił: przebywanie na danym terenie (zamieszkiwanie, wędrówki, turystykę, „poznaj swój kraj”), mapę, techniczne reprodukcje (zdjęcia, filmy), kulturę (literaturę, sztukę, tradycję historyczną). 7 S. Ossowski, Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny, [w:] Idem, O ojczyźnie..., s. 17–18. 8 J. Tuwim, Kwiaty polskie, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1954, rozdz. 2, s. 93, 39 prof. dr hab. Anna Matuchniak-Mystkowska | Ojczyzna i naród. Elementarne pojęcia socjologii Natomiast Florian Znaniecki opisał cztery główne socjotechniki akulturacji na-rodowej: kult bohaterów, mity narodowe (zwłaszcza mit wspólnego pochodzenia i jedności rasowej), terytorium narodu traktowane jako wspólna i wyłączna własność grupowa, potrzeba obrony przed zewnętrznym wrogiem9. Studia historyczne, politologiczne, socjologiczne ukazują nie tylko trwałość i zmiany przestrzenne terytoriów narodowych i państwowych wynikające z przemocy militarnej i traktatów pokojowych, ale także reakcje ludzkie w skali mikro- i makrospołecznej. Użyteczna jest koncepcja domen symbolicznych zaproponowana przez Lecha M. Nijakowskiego, obejmująca socjologię pomnika (aspekty estetyczne, komunikacyjne, antropologiczne, politologiczne) oraz in-nych form upamiętniania miejsc i zdarzeń (miejsc związain-nych z martyrologią, nekropolii). Konflikty narodowe i etniczne były i są związane z terytorium, historią i pamięcią społeczną10. Mit jest pojęciem wieloznacznym, odnoszącym się nie tylko do dawnych kultur i preliterackich plemion egzotycznych, ale także do współczesnego cy-wilizowanego świata: to pamięć wydarzenia, które kiedyś miało miejsce („na początku”); skojarzenie związane z tradycją, nieograniczające się do jednego pokolenia; wiedza potoczna, popularna teoria wyjaśniająca otaczający świat; odbicie wartości11. Podobnie jak Florian Znaniecki Henryk Samsonowicz wy-mienił kilka podstawowych mitów polskich: mit pochodzenia od wspólnego przodka Lecha (zwłaszcza po unii polsko-litewskiej), mit o związkach Polski z katolicyzmem (zbitka Polak-katolik pochodzi z okresu zaborów, gdy Moskal był prawosławny, a Niemiec – protestant), mit o Polsce jako przedmurzu chrze-ścijaństwa, mit o niebezpieczeństwie ze strony islamu, mit o bohaterstwie rycerskim, wojennym Polaków. Postacie zmitologizowane to Józef Piłsud-ski, ks. Józef PoniatowPiłsud-ski, Romuald Traugutt. Król Kazimierz był Wielki, ale nie „Chrobry”12. Henryk Skolimowski zwraca uwagę na uniwersalne wartości etosu polskiego: nieprzejednanie i wytrwałość, pańskość związaną z etosem szlacheckim, humor, honor, troskę o sprawy wielkie13. Natomiast Janusz Tazbir podkreśla funkcjonowanie mitów pozytywnych (bohaterem mógł w Polsce być 9 F. Znaniecki, Współczesne narody..., op. cit. 10 Nijakowski, op. cit. 11 E. Tarkowska, Mit, [w:] Encyklopedia socjologii, t. 2, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s. 249–252. 12 H. Samsonowicz, Mity w świadomości historycznej Polaków, [w:] Oblicza polskości, red. A. Kłoskowska, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1990, s. 152–162. 13 H. Skolimowski, Uniwersalne wartości etosu polskiego, [w:] ibidem, s. 136–152. Część I | Granice wolności w pamięci zbiorowej 40 ten, kto pięknie zginął), a także negatywnych („słomiany ogień”), zwracając uwagę na rolę wrogów w kreowaniu tych ostatnich. Mit o anarchicznym cha-rakterze Polaków (niesforni, buntowniczy, niegospodarni, leniwi, pijani) był szerzony głównie przez innych – sąsiadów i zaborców – Czechów, Niemców, Rosjan14. Carski namiestnik hr. Aleksander Wielopolski twierdził, że „można coś zrobić dla Polaków, z Polakami – nigdy”. Komentując tę sytuację, sugeruję, że nie warto polemizować z mitami, trzeba je rozszyfrować, co jest zadaniem dla historyka, gdy idzie o czasy dawniejsze, i polityka – gdy chodzi o współczesne. Florian Znaniecki wykazał, że zbiorowość narodową integruje kult czterech różnych kategorii bohaterów: legendarnych bohaterów ludowych, bohaterów religijnych – świętych, których kultem zajmuje się Kościół (w Polsce to np. św. Wojciech, św. Stanisław biskup, św. Stanisław Kostka, św. Andrzej Bobola, św. Maksymilian Kolbe), wielkich królów i wojowników (Znaniecki wymienia przykładowo Tadeusza Kościuszkę, Józefa Piłsudskiego), genialnych twórców i wynalazców (Mikołaj Kopernik, Adam Mickiewicz, Fryderyk Chopin). Wiedza ta jest transmitowana przez wszystkie układy kultury: pierwotny (rodzinny), instytucjonalny (szkolny, instytucji kultury), mass mediów (książki, prasę, radio, telewizję), a także Internet15. W badaniach socjologicznych w 2017 roku, przeprowadzonych na próbie 700 osób, łódzcy studenci wymienili łącznie 70 postaci historycznych, z któ-rych najbardziej znanymi okazali się: Józef Piłsudski (najpopularniejsza postać, wymieniana przez 25% badanych), Roman Dmowski, Ignacy Paderewski, Wła-dysław Jagiełło, Jan III Sobieski, Jan Henryk Dąbrowski16. Wykorzystując typologię bohaterów podaną przez F. Znanieckiego, można stwierdzić, że dominującą kategorię stanowili wielcy królowie i wojownicy (9) i bohaterowie wojenni (22), łącznie 31 postaci, połowa całej listy. Władcy i kró-lowie to dziewięć postaci: Mieszko I, Bolesław Chrobry, Bolesław Krzywousty, Władysław Łokietek, Kazimierz Wielki, Królowa Jadwiga, Władysław Jagiełło, 14 J. Tazbir, Polskie przedmurze chrześcijańskiej Europy. Mity a rzeczywistość historyczna, Wydawnictwo Interpress, Warszawa 1987. 15 Koncepcja układów kultury A. Kłoskowskiej, Społeczne ramy kultury, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1972; Eadem, Socjologia kultury, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, War-szawa 1981; B. Sułkowski, „Społeczne ramy kultury” czterdzieści lat później. Pięć modeli komunikacji kulturalnej, „Kultura i Społeczeństwo” 2011 nr 2–3. 16 K. Nowacki, Pamięć społeczna. Zbrodnia Katyńska w świadomości studentów Uniwersytetu Łódzkiego, niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem A. Matuchniak-Myst-kowskiej, Łódź 2019. 41 prof. dr hab. Anna Matuchniak-Mystkowska | Ojczyzna i naród. Elementarne pojęcia socjologii Stefan Batory, Jan III Sobieski. Żołnierze i bohaterowie wojenni (22 nazwiska w porządku alfabetycznym) to: Władysław Anders, Józef Beck, Tadeusz Bór-Ko-morowski, Jan Bytnar, Jan Karol Chodkiewicz, Stefan Czarniecki, Jan Henryk Dąbrowski, Tadeusz Kościuszko, Jan Kiliński, Jan Karski, Ryszard Kukliński, Witold Pilecki, Józef Piłsudski, ks. Józef Poniatowski, Kazimierz Pułaski, Danuta Siedzikówna, Władysław Sikorski, Romuald Traugutt, Józef Wybicki, Zawisza Czarny, Lucjan Żeligowski, Stanisław Żółkiewski. Politycy, działacze (11 postaci), to: Józef Beck, Roman Dmowski, Lech Kaczyński, Wojciech Korfanty, Janusz Korwin-Mikke, Gabriel Narutowicz, Ignacy Paderewski, Tadeusz Rejtan, Alek-sander Wielopolski, Lech Wałęsa, Wincenty Witos. Twórcy kultury stanowili nieliczną grupę czterech osób: Krzysztof Kamil Baczyński, Fryderyk Chopin, Adam Mickiewicz, Ignacy Paderewski. Dziwi „brak” pozostałych wieszczów czy znanych malarzy XIX i XX wieku jak Jan Matejko, Kossakowie, Gierymscy, Józef Chełmoński17. Podobnie uczeni, naukowcy, od-krywcy, wynalazcy stanowili nieliczną grupę pięciu osób: Stefan Banach, Miko-łaj Kopernik, Zbigniew Religa, Maria Skłodowska-Curie, Jan Paweł Strzelecki. Święci i ludzie Kościoła wymienieni przez łódzkich studentów to: Maksymilian Kolbe, Karol Wojtyła, Stefan Wyszyński. Za najważniejsze wydarzenia z historii Polski uznano: chrzest Polski, bitwę pod Grunwaldem, Konstytucję 3 maja, odzyskanie niepodległości, II wojnę światową, powstanie warszawskie, stan wojenny18. Interesujący jest nie tylko poziom wiedzy młodych Polaków, ale także stosunek do historii własnego kra-ju – 80% badanych uznało znajomość historii własnego kraju za ważną, a dla 6% jest to bez znaczenia. Różne badania socjologiczne wykazują brak wiedzy historycznej rodaków: co dziesiąty Polak nie wiedział, kim był Hitler i Stalin, co piąty – kim był Wła-dysław Sikorski, co drugi – kim był WłaWła-dysław Anders, Grot-Rowecki, a także Benito Mussolini, Heinrich Himmler, Hermann Goering19. Antonina Kłoskowska w znakomitej książce Kultury narodowe u korzeni scharakteryzowała kulturę narodową, wskazując na jej różnorodne elemen-ty składowe, wywodzące się z kultury bytu (architektura, kuchnia), kultury 17 A. Matuchniak-Krasuska, Gust i kompetencja. Społeczne zróżnicowanie recepcji malarstwa, Wydaw-nictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1988. 18 K. Nowacki, op. cit. 19 A. Rokuszewska-Pawełek, Druga wojna światowa – pamięć i tożsamość, „Kultura i Społeczeństwo” 2001, nr 3–4, s. 168. Część I | Granice wolności w pamięci zbiorowej 42 socjalnej (obyczaje, zwyczaje), kultury symbolicznej (język, religia, sztuka, lite-ratura), a także relacje z innymi kulturami narodowymi20. Pozytywne postawy afiliacji i akulturacji prowadzą do uniwersalizacji, tj. przyswojenia obcej kultury i włączenia jej w sferę zainteresowań i praktyk kulturalnych. Negatywne posta-wy oraz ignorancja kreują sferę odrzucenia. Analiza podręczników szkolnych do literatury, historii, geografii, wiedzy o kulturze i sztuce, przy wykorzysta-niu wskaźnika nazwisk postaci i autorów obcych, wskazuje precyzyjnie sferę uniwersalizacji, mniej lub bardziej rozległą. Problematyce tej poświę